Từ một công trình ngụy khoa học, sai lệch về tư tưởng học thuật…

LTS: Gần đây, trên nhiều báo như: quần chúng. #, Quân đội dân chúng, Thanh tra, Văn nghệ TP Hồ Chí Minh, Văn nghệ… đã có những bài, cụm bài viết nghiêm khắc đối thoại, phân tích chỉ ra những sai trái, lệch lạc trong Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn (cùng 5 tiểu luận - phê bình thuộc dự án nghiên cứu) của Đỗ Thị Thoan/Nhã Thuyên. Dưới góc độ tiếp cận nghiên cứu lý luận văn chương, khoa học, PGS.TS Nguyễn Ngọc Thiện, người đã có hơn 20 năm dự công tác đào tạo tấn sĩ, thạc sĩ ngành ngữ văn, đã có bài phân tách sâu sắc về luận văn nói trên. Báo Hànôịmới xin giới thiệu tới bạn đọc để có cái nhìn toàn diện, đúng đắn hơn về vấn đề này. Công trình mà chúng tôi nói ở đầu bài, tức cái gọi là “Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn” thuộc chuyên ngành văn học Việt Nam của Đỗ Thị Thoan gồm 116 trang vi tính khổ A4, hoàn tất tháng 11-2010 tại cơ sở đào tạo Sau Đại học Trường Đại học Sư phạm Hà Nội, sau đó ít lâu được phép đưa ra bảo vệ và đã “bảo vệ thành công” trước Hội đồng chấm luận văn do Trường Đại học Sư phạm Hà Nội ra quyết định thành lập. Các bài viết gần đây trên báo chí phê bình, đàm luận quan điểm về luận văn và tiểu luận của Đỗ Thị Thoan/Nhã Thuyên. Thời kì cứ trôi qua, nhưng suốt gần 2 tháng nay, kể từ khi trên diễn đàn Hội thảo khoa học “Nâng cao chất lượng và hiệu quả của lý luận, phê bình” do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức vào các ngày 4 và 5-6-2013 tại thị trấn Tam Đảo (Vĩnh Phúc) khởi đầu đã có vài tiếng nói cảnh báo, phê phán hiện tượng ngụy khoa học này, thì song song, liên tiếp trên các mặt báo chuyên ngành, báo hằng ngày như Văn nghệ thành phố Hồ Chí Minh, quần chúng, Quân đội dân chúng, Thanh tra, Vănvn.Net (của Hội Nhà văn Việt Nam), Văn nghệ… đã có những bài viết, cụm bài viết nghiêm khắc đối thoại, phân tích chỉ ra những sai trái, méo mó của Luận văn này (cùng 5 tiểu luận - phê bình thuộc dự án nghiên cứu, hoàn tất đầu năm 2012 mang tên Những ngôn ngữ ngầm ký tên Nhã Thuyên - bút danh khác của Đỗ Thị Thoan - mà nội dung của nó là sự thoát thai, kéo dài và tiếp chuyện phát triển những ý kiến, tư tưởng của cùng một tác giả khai mở từ công trình Luận văn). Trong hội thảo nói trên của Hội Nhà văn Việt Nam, chúng tôi đã có quan điểm rằng: “Trong cái mớ xô bồ lý thuyết từ Âu - Mỹ dội vào, ảnh hưởng vào nước ta, thì điểm nào, phương diện nào ta có thể thu nhận được, thích hợp để áp dụng soi vào thực tại văn học nghệ thuật nước ta, thuận với mặt bằng và sở trường tư duy sáng tạo, tiếp thu ở ta. Nếu không sẽ bị lôi cuốn, mất đi sự tỉnh ngủ cần thiết, vồn vập xưng tụng chúng một cách thái quá, nôn nóng vận dụng nó vào nghiên cứu phê bình, ắt sẽ không tránh khỏi sự khiên cưỡng, áp đặt, thiếu hiệu quả - nếu không muốn nói là rơi vào thói theo đòi, theo đuôi người nước ngoài rồi tự mãn lấy làm sang (!)”(1). Bởi vậy, chúng tôi rất hoan nghênh và tán đồng với những ngôn ngữ nhã ý, có nghĩa vụ, cảnh báo về sự hiểm của công trình mang danh nghiên cứu khoa học được Hội đồng chấm Luận văn ngộ nhận đánh giá đạt xuất sắc, ở chỗ nó “nhân danh nghiên cứu để ca tụng thứ thơ rác”, bản tính là “một luận văn sai lạc”, trình diễn.# “Một góc nhìn phản văn hóa và phi chính trị”. Những luận điểm nền móng mà tác giả Luận văn dựa vào là sự góp nhặt tùy tiện, hiểu thiếu xác thực và chưa được nghiên cứu tường minh, thấu triệt các lý thuyết triết học, mỹ học của chủ nghĩa hậu đương đại và các luận thuyết thời thượng khác (như lý thuyết trọng tâm - Ngoại vi, phạm trù Cái bên lề, Cái khác, Sự giễu nhại và Mỹ học của cái tục, Samizdat - tức xuất bản và phát hành văn học bí mật, không chính thức…) để soi chiếu vào những ấn phẩm gọi là thơ của nhóm Mở miệng vốn liếng được xuất bản chui, lưu hành ngầm ở ta và ở nước ngoài từ đầu thế kỷ XXI, một cách không đàng hoàng nhằm “khích động sự chống cự và chống đối” tư tưởng chính thống và thể chế chính trị hiện hành, cùng sự nghiệp đổi mới mà cả tầng lớp ta dày công vun đắp ngót 30 năm nay được những người có lương tri trên thế giới xem trọng. Các bài báo nói trên cũng tách bạch rõ đâu là sai lầm, sai lệch, có dấu hiệu hiểm nguy cần phải dè chừng và biết dừng lại đối với tác giả Luận văn và tập tiểu luận; đâu là nghĩa vụ liên đái của cơ sở đào tạo Sau Đại học là Trường Đại học Sư phạm Hà Nội với Khoa Ngữ văn, nhà giáo hướng dẫn Luận văn, các nhà khoa học được mời vào Hội đồng chấm Luận văn đã không chút đắn đo duyệt y và đánh giá cao “thành công” của Luận văn. Người ta chẳng thể không đặt câu hỏi: vì sao ở một trung tâm giáo dục và đào tạo đầu ngành sư phạm ở giữa Thủ đô mà trong quá trình đào tạo một học viên cao học từ lúc đăng ký chọn lọc đề tài, ưng chuẩn tên đề tài và cái khung đề cương thực hiện, phân công người chỉ dẫn khoa học khi học viên viết Luận văn, rồi cho phép Luận văn được bảo vệ để nhận một sự đánh giá tối ưu của Hội đồng chấm luận văn… - một quy trình đòi hỏi sự chặt chịa, nghiêm chỉnh về khoa học, sự soát giám sát của các cơ quan chuyên môn hữu quan và cán bộ đảm đương quản lý, hóa ra lại lỏng lẻo, dễ dãi và nể nang, châm chước nhau, gây nhiều sơ hở, bất cập đáng trách. Điều đó khiến cho một công trình ngụy khoa học của Đỗ Thị Thoan chứa đựng đầy rẫy những sai trái, lệch lạc về quan điểm tư tưởng học thuật và tứ tung trong phương pháp nghiên cứu, lại lọt lưới, lẳng lặng vận hành đến đích suôn sẻ như vậy, đến mức tác giả của nó, mộng ảo về sự cực đoan, thái quá, không chút e sợ, cứ tiếp tục mặc nhiên truyền bá ý kiến, tư tưởng học thuật khác biệt và lạc điệu của mình trên diễn đàn mạng internet, trong dự kiến hoạt động tập sự hiệp đồng giảng dạy tại nhà trường. May thay, sự kiện hy hữu này đã bị lột trần, phơi ra ánh sáng, khiến dư luận rộng rãi và giới học đường không khỏi giật thột, kinh ngạc! Thực ra, như cõi tục từ lâu đã nhắc nhở: có khi ngay ở dưới chân đèn cũng có thể có những khoảng tối và thời khắc tối; ngay ở trong một cơ thể vốn khỏe mạnh vẫn có thể có những điểm yếu chết người gọi là “gót chân Asin”! * * * Là người chuyên nghiên cứu về lý luận văn học và văn chương Việt Nam đương đại từ nhiều năm nay, đã và đang dự vào công tác đào tạo tiến sĩ và thạc sĩ ngành ngữ văn tại một số cơ sở đào tạo Sau Đại học trong cả nước từ hơn hai mươi năm gần đây (giảng dạy, chỉ dẫn hoặc chấm luận văn thạc sĩ, luận án tấn sĩ thuộc hai chuyên ngành nói trên), tôi xin phép được đề xuất một đôi ý kiến để các cơ quan hữu quan và cá nhân chủ nghĩa nhà khoa học ngữ văn lưu ý tham khảo, xem xét như sau: 1. Khai triển nghiên cứu các vấn đề của khoa học tầng lớp và nhân bản ở ta cần khảo sát kỹ lưỡng và cẩn trọng, tỉnh táo, bởi đây là lĩnh vực khoa học liên can đến hệ tư tưởng, thể chế chính trị và thực tại lịch sử, đời sống tầng lớp hiện đại. Những người làm mướn tác nghiên cứu, giảng dạy và đào tạo trên lĩnh vực khoa học này cần chọn lựa một chỗ đứng và lập trường khoa học đúng đắn, vững vàng, bền chí hướng về lợi. Của quần chúng đông đảo, của dân tộc và giang san, chẳng thể vì bất cứ lý do gì để bị chi phối bởi lợi ích nhóm đối lập, làm phương hại đến sự ổn định và trật tự tầng lớp hiện hành, gây mất kết đoàn, phân tâm chia rẽ trong khối cộng đồng, khiến kẻ xấu, quân thù có thể lợi dụng. Trong khoa học tầng lớp và nhân văn, có khi chỉ có thể nghiên cứu đối tượng trong độ lùi cấp thiết của lịch sử, khi sự việc, hiện tượng đã an bài, xong xuôi, người nghiên cứu đã có đủ tư liệu chuẩn xác để dòm thỏa đáng các góc cạnh của vấn đề. Đối với những hiện tượng, vấn đề đang diễn tiến, nếu cần nghiên cứu phải bình tĩnh, khách quan, nhạy cảm và trung thực, chẳng thể hấp tấp chằm bặp nghiên cứu, nhân danh khoa học mà chủ quan, cực đoan, phiến diện, ngụy biện gây rối, hoặc khích động nhân tâm ngả nghiêng, hướng tới sự bất an. 2. Việc chọn lựa đối tượng nghiên cứu cùng với các dữ kiện nghiên cứu phải đáng tin tưởng.# Và hợp hiến cùng với đó là phương pháp nghiên cứu khoa học, ăn nhập, có sức thuyết phục, là rất quan yếu. Theo tôi, sự chọn lựa của tác giả Đỗ Thị Thoan/Nhã Thuyên nhằm đối tượng nghiên cứu - thơ của nhóm Mở miệng, là một việc làm khiên cưỡng, có ý đồ biện minh cho sự tồn tại của nhóm với những sản phẩm mà chính họ tự nhận gọi đó là “thơ dơ”, “thơ rác”, “thơ nghĩa địa” nhằm suy tôn sự lệch chuẩn, chống đối lại thiết chế và trật tự xã hội, bêu riếu những điều cao cả, linh đối với toàn dân tộc. Cả thảy Phụ lục của Luận văn gồm danh mục các tác phẩm của Mở miệng cho thấy đây là những ấn phẩm của những người đứng ở phía bên lề đối nghịch với lợi ích của toàn tầng lớp. Cái gọi là tác phẩm của họ không dám xuất hiện một cách đàng hoàng, phải dấm dúi tự ấn hành, photocopy, tự xuất bản theo kiểu đối phó với sự kiểm duyệt của Nhà nước, gọi là kiểu xuất bản Samizdat (tr.108 - tr.110). Đối tượng nghiên cứu như vậy rõ ràng là không đáp ứng các đề nghị về phẩm chất và giá trị văn chương đích thực, không được nhấn hợp pháp và hợp hiến. Từ đó, ta hiểu được tại sao việc nghiên cứu trước đó về nhóm này đã không bàn được về giá trị văn chương của cái gọi là thơ bột phát từ nhóm Mở miệng, mà chỉ có thể đề cập đến những khía cạnh tác động xã hội của chúng (phê phán đó là “một nhánh kênh đen”, “thứ rác rưởi gọi là thơ” - như các bài đăng trên Báo Công an TP Hồ Chí Minh năm 2005, 2006; hoặc trái lại ca ngợi đó là “một dòng thơ mới có tính cách tân”, “một cuộc cách mệnh lặng thầm trong văn chương”, với “những tuyệt bút của tự do” - như đa phần bài viết trên mạng talawas; tienve.Org; damau.Org đã bơm!). Tình hình nghiên cứu như vậy đã gây không ít chướng ngại cho tác giả khi viết mục “Lịch sử vấn đề” ở chỗ: trong số 34 đơn vị Thư mục được tác giả kể ra trong Thư mục nghiên cứu, thì có đến 20 thư mục lấy từ các trang mạng trôi nổi như trên đã nói, 5 đơn vị thư mục khác là các tài liệu do cá nhân bạn bè quen biết cung cấp riêng cho tác giả. Chỉ còn 9 đơn vị thư mục gồm các bài viết, sách dịch, sách nghiên cứu đã xuất bản chính ngạch hoặc Luận văn, Luận án đã bảo vệ về thơ Việt Nam hiện đại là có thể kiểm chứng khi tác giả Luận văn trích dẫn. Song đáng tiếc những thư mục này lại được Đỗ Thị Thoan đánh giá thấp, cho rằng đó là “những bài báo vô nghĩa”, những luận văn, luận án “dè dặt trong tiếp cận và đánh giá” hoặc chí ít “mang thuộc tính điểm danh, nói theo, chỉ làm phong phú thêm những màu sắc của bức tranh giả mạo về thơ Việt Nam đương đại”. Duy nhất có Luận văn của Trần Ngọc Hiếu cũng được bảo vệ trước đó tại Trường Đại học Sư phạm Hà Nội và các bài viết của cây bút này được Đỗ Thị Thoan đánh giá cao, rằng ở đó có “sự sâu sắc về tư duy”, có “tầm nhìn rộng ra sự khiêu khích và bản tính khiêu khích của những kẻ nổi loạn”, từ đó “đặt ra nhiều vấn đề có tính lý thuyết và cách thức tiếp cận thơ ca hiện đại mà Mở miệng là một hiện tượng tiêu biểu”. Tác giả Đỗ Thị Thoan đã tỏ ra thiên lệch khi viết Lịch sử vấn đề, nghiêng về khai thác những đánh giá về Mở miệng đã đăng trên mạng vì đó là của những người “cùng hội cùng thuyền” - những kẻ bên lề như Mở miệng. Họ hoang tưởng rằng những cái gọi là thơ đó có khả năng “gây hấn” mạnh mẽ… “tạo thành một vùng năng động mà những nhà văn học sử và những người nghiên cứu văn hóa có thể coi là một nguồn dữ liệu quan trọng để thấy được tinh thần văn học của một thời kỳ.” (Tr.13) thể hiện về đối tượng và lịch sử vấn đề nghiên cứu như vậy, theo tôi, khó có thể bảo đảm sự tin tưởng.#, Khách quan, khoa học, khó có thể kiểm chứng được! Luận văn đã thiếu khách quan, công bằng khi thiên về bình tán những quan điểm lạc lõng khen thơ của nhóm Mở miệng (mà người ta biết rằng chúng được phát xuất từ những động cơ khác nhau, khó có thể nói về sự lành mạnh của văn hóa đọc). Về phía người viết, thì tác giả đặc biệt cổ xúy cho Mở miệng, cho rằng thơ của họ không dừng lại ở văn bản, mà thế tất dẫn đến hành động. Nói cách khác đó là “hành động thơ” để can dự vào việc chống sự trọng điểm hóa, chống lại sự ổn định xã hội và điều hành của quốc gia, chống đối bằng đòi hỏi sự lên ngôi của cái bên lề, của cái khác, những dòng ngầm của tư tưởng cùng là sự dìm xuất bản chui, không chịu dễ bề để Nhà nước kiểm soát. Tóm lại là hòa cả làng, tôi cũng như anh, mọi sự bình đẳng, ngang bằng tuyệt đối một cách vô chính phủ (!). Phỏng chừng, viết “Lịch sử nghiên cứu vấn đề” của Luận văn với thiên kiến và mục đích chính trị đối lập, cự đồng lõa với Mở miệng như vậy, thì đó có phải là khoa học và chân thực hay không? 3. Chính vì chọn lầm hay do sơ sảy lấy đối tượng nghiên cứu của Luận văn chuyên ngành văn chương Việt Nam nhằm vào loại thơ xuất bản chui, lén lút, không chính ngạch của nhóm Mở miệng và khi viết “Lịch sử vấn đề” chính yếu dựa vào những quan điểm bức xúc một chiều xuất hiện trên các thông tin mạng trôi nổi thuộc diện ngoài luồng chính thống, thiên về khuynh hướng đối nghịch với chính thể quốc gia cộng hòa tầng lớp chủ nghĩa Việt Nam, nên tác giả Luận văn đã buộc phải lánh né, không viết các mục Lời cam đoan ở đầu Luận văn, tiểu mục xác định “Mục đích nghiên cứu và Những đóng góp mới của Luận văn” mà theo Quy định về thể thức biểu lộ và bố cục Luận văn cần thiết, bắt buộc phải có ở phần Mở đầu. Bởi, thật là quá khó và không có sức thuyết phục, nếu tác giả khẳng định bảo đảm về tính chân thực, hợp hiến và đáng tin tức của nguồn dữ liệu nghiên cứu, khai thác từ cái mớ lộn xộn kiểu đồng nát, sắt vụn, tạp - phí - lù là thứ “thơ dơ, thơ rác, thơ nghĩa địa” xuất bản chui kia? Bởi, làm sao trình diễn.# Toát lên được mục đích cao đẹp, ý nghĩa văn hóa và nhân văn (dù đầu đề Luận văn có trương lên vế từ “nhìn từ góc độ văn hóa” đi nữa) của việc nghiên cứu trong một công trình khoa học về văn học, khi mà đối tượng nghiên cứu - éo le thay - lại là những sản phẩm phi văn học, phản văn hóa, phản nhân bản, tha hóa, đội lốt văn học nhằm thực hành một ý đồ và tham vọng chính trị là đả kích, nói xấu chế độ dân chủ hiện hành? Bởi, làm sao chỉ ra được những đóng góp mới của Luận văn hướng con người và văn chương vươn tới những đích cao cả của Chân - Thiện - Mỹ, khi Luận văn tuồng như chỉ là một tiếng nói hùa theo với Mở miệng và các thần thế bất mãn, ngầm chống đối chế độ (nhưng được tác giả Đỗ Thị Thoan khéo ẩn giấu dưới các mỹ từ là “chia sẻ và xúc tiến để cùng tồn tại” nơi vị trí như bị phong toả trong hộp đen của Mở miệng. Theo tác giả, họ đã bị đối xử bất công như một thứ “quái vật”, “một vật cấm”, trong khi bản chất họ thực hiện “tính cải cách và tính cách mạng trong tư tưởng và nghệ thuật” (tr.17) ở chỗ dám “chối bỏ quyết liệt”, “lên tiếng đòi phá nốt những thành trì chắc chắn của sự chuyên chế, khi niềm tin vào chế độ và sự tự do đang có nguy cơ tan rã” (tr.104). Lúc đầu tôi không muốn làm khó cho những dòng này trong Luận văn, nhưng chung cục vẫn phải cứ liệu ra đây, để bạn đọc không còn chút mơ hồ về sự đội lốt, mạo danh thơ ca để đạt mục đích chính trị của Mở miệng và kiểu khích lệ, tán dương lập trường quá khích, “gây hấn” của nhóm này mà tác giả Luận văn muốn tiếp châm ngòi, giữ lửa? Qua đây có thể thấy việc thiếu vắng biểu hiện những khoản mục buộc đối với một Luận văn khoa học như trên đã nói, ít nhiều đã cho thấy nguồn cơn những khiếm khuyết, bất cập của Luận văn, chứ chẳng thể “châm chước” như Hội đồng chấm Luận văn, xem đây là một Luận văn hoàn hảo đến mức không phải băn khoăn chấm điểm xếp vào hạng ưu (?). 4. Rốt cuộc, cái gọi là Luận văn khoa học ấy đã bảo vệ “thành công sáng giá” cách đây hơn 2 năm và Hội đồng chấm Luận văn đã bỏ thăm tán thành phê chuẩn ở trình độ xuất sắc với điểm tuyệt đối để tác giả của nó được vinh danh với học vị Thạc sĩ chuyên ngành văn chương Việt Nam. Nhưng nay, khi có dịp nhìn lại một cách tĩnh tâm theo các chuẩn khoa học, đã thấy Luận văn này ở một số bình diện tả sự đáng ngờ về mục đích nghiên cứu khoa học; có dấu hiệu méo mó về tư tưởng học thuật; giá trị khoa học và ý nghĩa văn hóa, nhân bản lại mỏng mảnh, vậy thì chúng ta phải ứng xử như thế nào? Tôi thiết tưởng, dù đây là trường hợp ít khi xảy ra, nhưng nếu Luận văn quả tình đó đây xuất hiện những dấu hiệu chẳng thể xem thường, cho qua (ở đây, tịnh vô không phải là cách nói đẩy sự việc quá lên mức nghiêm trọng, việc bé xé ra to) thì việc cần làm ngay là tiến hành phúc tra, thẩm định lại bản chất giá trị khoa học của Luận văn và kết quả đánh giá của Hội đồng chấm Luận văn do Trường Đại học Sư phạm Hà Nội được thừa ủy quyền của Bộ Giáo dục và Đào tạo, lập ra. Cấp có thẩm quyền tiến hành phúc tra, giám định lại kết quả đào tạo đã rồi, cần phải là cấp trên - cơ quan chủ quản của Trường cũng là cơ quan quản lý cấp quốc gia về đào tạo, tức Bộ Giáo dục và Đào tạo. Nên chăng quý Bộ chủ quản nói trên, theo đúng Quy chế quản lý khoa học và đào tạo Sau Đại học do Nhà nước ban hành, cần thành lập một Hội đồng tham vấn khoa học chấm phúc tra Luận văn của Đỗ Thị Thoan, để có căn cứ, kết luận rõ ràng về các phương diện cần xem xét, đánh giá lại Luận văn, đặc biệt là chất lượng khoa học của nó. Quan điểm tham vấn của Hội đồng khoa học độc lập này sẽ được trình lên để lãnh đạo Bộ xem xét, quyết định: hoặc là vẫn bảo lưu kết quả điểm của Hội đồng chấm luận văn mà nhà trường đã thưa ngay sau khi học viên Đỗ Thị Thoan bảo vệ năm 2010, hay cần phải cân nhắc, xem xét lại sự đánh giá “hơi bị hào phóng” của Hội đồng ngày trước, do không hoàn toàn phản ánh, hi vọng đúng giá trị thực chất của Luận văn? Lúc này, cần quán triệt ý thức, nếu việc nào làm đã đúng thì sẽ tiếp kiến khẳng định, việc nào nhìn lại thấy là chưa đúng thì cần phải tu bổ công khai trước công luận, ngõ hầu bảo đảm sự trang nghiêm, chuẩn mực, giữ giàng kỷ cương phép nước trong đào tạo cán bộ ở diện trình độ sau đại học. Đối với những cán bộ khoa học quý là chuyên gia của ngành giữ vai trò liên đới nghĩa vụ (người chỉ dẫn, Hội đồng chấm luận văn, cơ quan quản lý khoa học và đào tạo của trường) cũng cần được trông thấu triệt, có lý, có tình. Là cán bộ Nhà nước, chuyên gia khoa học có học hàm học vị cao hoặc là đảng viên, căn cứ vào Luật Công chức và theo ý thức quyết nghị Hội nghị Trung ương 4 (khóa XI) của Đảng, những người nói trên cần được bảo đảm phát huy dân chủ trong phê bình và tự phê bình, để ngày càng làm tốt hơn phận sự của mình trong khi thực thi công vụ vì dân, vì nước, vì thuộc tính tiền tiến và nhân văn của khoa học tầng lớp Việt Nam. Rất mong ngu ý của chúng tôi được đàm đạo tâm thành và dân chủ, xây dựng, bảo đảm cho từng người trong đội ngũ trí thức khoa học của tổ quốc, đề cao được ý thức “thực sự cầu thị” để tiến bộ, tiến bộ mãi, đoàn kết gắn bó trên lĩnh vực nghiên cứu khoa học và đào tạo, đáp ứng yêu cầu càng ngày càng cao của nhiệm vụ và đòi hỏi nghiêm túc của nghề. Hà Nội, tháng 7-2013 - - - - - - (1) Xem: - “Tài liệu Hội nghị Lý luận - phê bình văn chương lần thứ III” in vi tính tháng 6-2013, sử dụng nội bộ của Hội Nhà văn Việt Nam, tr.248; - Diễn đàn Văn nghệ Việt Nam số 221 (tháng 6-2013), tr.12-13. - “Hội nhập để nâng cao năng lực thẩm mỹ” (vanhocquenha.Vn đăng ngày 4-6-2013)